Z MUSZLĄ I MODLITWĄ… DROGA DO KOŃCA ŚWIATA.
W dawnych wiekach wędrowanie miało przede wszystkim charakter religijny.
W średniowieczu pielgrzymowano dla umocnienia wiary, odbycia pokuty, spełnienia złożonego ślubowania, by prosić o uzdrowienie lub w celach dziękczynnych. Czczenie miejsc świętych nakazywały również rycerskie wzorce. Licznymi motywami były też ważne intencje dla konkretnego miasta czy lokalnej społeczności, jak np. prośba o koniec suszy lub ustąpienie moru. W niektórych państwach przestępcom, wyrokiem sądu, nakazywano pielgrzymkę. Pielgrzymowano grupowo ale też samotnie. Największe nasilenie ruchu pielgrzymkowego przypada między XII a XIV wiekiem.
W XII wieku oficjalnie, papieskim dokumentem, Santiago de Compostela zostało uznane za trzecie, po Jerozolimie i Rzymie, święte miejsce chrześcijaństwa, stając się jednocześnie jednym z trzech najważniejszych miejsc pielgrzymkowych zachodniej Europy. Pojawia się nowa terminologia. Pątnika udającego się do Santiago zaczyna się nazywać peregrino, w odróżnieniu od pielgrzyma udającego się do Rzymu - romero czy do Jerozolimy - palmero.
Do tych znamienitych miejsc udawali się również Polacy - różnych stanów i uposażenia. Droga przez Europę do „końca świata” (jak wyobrażali sobie średniowieczni pątnicy) nie kończyła się zazwyczaj u grobu Świętego Apostoła w Santiago, ale w historycznej miejscowości nadmorskiej Fisterra, uznawanej w wiekach średnich za prawdziwy koniec świata, poza którym ciągnie się już tylko straszne, nieprzebyte morze. Dopiero tu palono pokutne, pielgrzymie szaty i obmywano się w wodach oceanu, zostawiając za sobą dotychczasowe grzeszne życie i rozpoczynając z wiarą nowe. Stąd właśnie pochodzi najpowszechniejszy symbol Drogi św. Jakuba - muszla. Docierający nad ocean wędrowcy zabierali muszle jako dowód przebytej drogi.
Pielgrzymkowe szlaki przecinały niemal całą Europę. W ich bliskości tworzono placówki wyspecjalizowane w obsłudze pątników: noclegownie, jadłodajnie, punkty handlowe, szpitale. I tak jest do dziś. Piesze i rowerowe europejskie szlaki Camino, oznaczone symbolem muszli, służą pielgrzymom, którzy w samotności, bądź małych grupach, przemierzają „stary kontynent” w poszukiwaniu tego, co duchowe.
POLSKA SIEĆ CAMINO
Obecnie w całej Europie, w tym także w Polsce, sieć dróg św. Jakuba rozwija się w szybkim tempie. Kult św. Jakuba w Polsce obecny jest w naszej ojczyźnie od dawien dawna, o czym świadczą liczne kościoły i kaplice pod jego wezwaniem czy też ołtarze, figury i obrazy z charakterystycznym symbolem muszli czy też wizerunkiem świętego patrona pielgrzymów przyodzianego w pątniczy strój (kapelusz, kij, płaszcz).
Pierwszym ważnym impulsem budowania polskich odcinków szlaku Jakubowego była międzynarodowa konferencja naukowa „Kult Świętego Jakuba Apostoła w Europie Środkowo-Wschodniej” zorganizowana w Krakowie w 1998 roku, a po niej wystawa obrazująca drogi Jakubowe w Europie.
W roku 2003 europejska sieć Camino de Santiago sięgnęła granic Polski –
w Zgorzelcu. Pierwszym otwartym odcinkiem stała się Dolnośląska Droga Św. Jakuba (164 km) z Jakubowa do Zgorzelca otwarta w 2005 r. z inicjatywy „Bractwa Świętego Jakuba”. W 2007 r. kościół w Jakubowie podniesiono do rangi sanktuarium. Na podstawie historycznych przesłanek w roku 2006 zainicjowano Wielkopolską Drogę Świętego Jakuba (Gniezno- Głogów, 234 km), następnie Drogę Żytawską (ze Zgorzelca do Pragi, 190 km), Drogę Św. Jakuba Via Regia (Brzeg- Zgorzelec, 240 km), Drogę Polską (Olsztyn-Gietrzwałd do Torunia), Drogę św. Jakuba na „Szlaku Piastowskim” (Mogilno-Gniezno), Drogę Lubuską (Murowana Goślina-Słubice) oraz Małopolską Drogę (Lublin-Kraków)… i kolejne… Obecnie polską sieć pątniczych Dróg Św. Jakuba tworzy 40 oznaczonych muszlą tras pieszych i rowerowych. Jednymi z najmłodszych stanowią Pomorskie Drogi Świętego Jakuba.
JAKUBOWE SZLAKI PĄTNICZE NA POMORZU
Warto przypomnieć, że w okresie późnego Średniowiecza położone na terytorium polskim odcinki Drogi Jakubowej nie posiadały formalnej organizacji, a raczej były wybierane i przemierzane przez indywidualnych pielgrzymów we własnym zakresie. Funkcje zaspokajania ich bytowych potrzeb spełniali spontanicznie duszpasterze świątyń nieformalnie uchodzących za etapowe (w tym prawdopodobnie świątyń dedykowanych Apostołowi) i okoliczna ludność katolicka. Za oznaczenia w terenie służyły umieszczone w kościołach figury i obrazy Świętego Jakuba oraz (sporadycznie) symboliczne lub artystyczne reprezentacje muszli Jakubowej nanoszone jako znaki orientacyjne w miejscach rozwidleń dróg, głównie przez samych pielgrzymów dla następnych wędrowców
Po Reformacji, która dotknęła szczególnie tereny będące głównym rezerwuarem pielgrzymów (Prusy) ruch peregrynacyjny na drogach pomorskich drastycznie osłabł, a od początku XX wieku czas wojen światowych i międzywojennych kryzysów gospodarczych, a potem okres rządów w Polsce komunistycznej (antyreligijnej) władzy, zamykającej granice z europejskim Zachodem nie służyły ruchowi pątniczemu do odległej Composteli. Żaden z kościołów dedykowanych Apostołowi w regionie pomorskim nie funkcjonował wówczas jako lokalne sanktuarium, co w naturalny sposób osłabiało impulsy na rzecz pielgrzymowania, choćby ograniczonego do lokalnej skali
O ile początek procesu reaktywacji Pomorskiej Drogi św. Jakuba w ostatnim dziesięcioleciu XX wieku był związany ze środowiskiem lęborskim, to w przypadku miejsc i szlaków położonych w południowej części województwa pomorskiego został on zapoczątkowany później i był związany z jednej strony z propagowaniem (właściwie: odnowieniem) kultu Świętego Jakuba Apostoła w diecezji pelplińskiej, zapoczątkowanym listem pasterskim biskupa diecezjalnego wydanym w 2009 roku (na Święty Rok jakubowy 2010) i inicjującym szereg aktywności, symbolicznych oraz liturgicznych, a także pielgrzymkowych w całym kolejnym roku, a z drugiej z zainicjowanym w 2011 roku procesem odtwarzania Pomorskiej Drogi Świętego Jakuba, posiadającej oparcie w zweryfikowanych świadectwach peregrynacji do Composteli. Momentem rozpoczęcia tych działań kreacyjnych w stosunku do szlaków była najpierw podjęta przez Stowarzyszenie Szlaki Kulturowe i Diecezjalne Centrum Informacji Turystycznej w Pelplinie inwentaryzacja świątyń Jakubowych Pomorza, a następnie konferencja interesariuszy (głównie zarządców parafii Jakubowych z Pomorza), której celem było zachęcenie ich do włączenia tych świątyń i ich parafii w projekt odnowy pomorskiej Drogi, zainicjowany w północnej części województwa.
Do sporządzenia dokumentacji wykorzystano między innymi ankietę, która pomogła ustalić rangę obiektów na planowanych szlakach pieszo-rowerowych.
Wskazane kościoły pw. św. Jakuba to kościoły, których patronat jest w większości ustanowiony w czasie silnej aktywności pielgrzymowania po pierwotnych drogach Św. Jakuba do Santiago. Na terenie woj. pomorskiego jest ich szczególne zagęszczenie, co wskazuje na silny regionalny kult tego świętego. Duże jest tu również nagromadzenie różnych jego przedstawień
w kościołach (rzeźba, malarstwo, płaskorzeźby, freski) - stanowi to bogactwo, które warto wyeksponować turystom i pielgrzymom.
W większości kościołów (szczególnie kościoły z terenu diecezji pelplińskiej ) w czasie Roku Jakubowego 2010, podejmowano lokalne i ponadlokalne inicjatywy potwierdzające współczesny kult św. Jakuba. Wyniki ankiety oraz wywiady z gospodarzami świątyń Jakubowych wykazały, że w środowiskach lokalnych jest zainteresowanie udziałem
w budowaniu Drogi Pomorskiej św. Jakuba. Wyznaczenie tym ośrodkom kierunku (budowanie przez Stowarzyszenie Szlaki Kulturowe koncepcji rozwoju PDSJ) i zaproponowanie kolejnych inicjatyw ( organizacja przystanków na Drodze, noclegi, informacja, promocja, imprezy itp.) stwarzało szansę trwałości i ciągłości działania w oparciu o lokalne możliwości parafii. Dobrą inicjatywą była propozycja tworzenia klubów pielgrzymów oraz bractw Św. Jakuba, opiekujących się lokalnie podróżującymi pielgrzymami oraz oznakowaniem tras, które przemierzają. Stolice Diecezji (Pelplin, Gdańsk) miały stanowić wraz z ich gospodarzami silne wsparcie i potwierdzenie ważności obiektów na proponowanych drogach Jakubowych. Dobrze zatem się stało, że tych inicjatyw nie „przegapiono” i wykorzystano do wyznaczania, oznakowania i uruchomienia tras pielgrzymkowych w oparciu o istniejący potencjał tkwiący w parafiach i ich gospodarzach, ale też lokalnych i powiatowych samorządach oraz samorządzie województwa pomorskiego. Nie trzeba dodawać, że ośrodki te z natury rzeczy wzmacniają duchową stronę oddziaływania Dróg św. Jakuba, co stanowi istotę pielgrzymowania. Pielgrzymowanie „od progu domu” i „Od Jakuba do Jakuba”, to właściwy sposób na zmotywowanie wspólnot do organizacji krótkich pielgrzymek z okazji odpustów, lokalnych Jarmarków Jakubowych, spotkań Bractw Jakubowych itp.
Lokalizacje kościołów pw. św. Jakuba Ap. wyznaczyły pielgrzymi trakt łącząc Pomorze z siecią polskich dróg z północy na południe i ze wschodu na zachód.
W trakcie wspomnianej wyżej konferencji w Pelplinie przyjęto i podpisano Deklarację woli włączenia się parafii św. Jakuba w organizację i promocję Pomorskiej Drogi św. Jakuba, która stała się formalnym dokumentem fundacyjnym zarówno dla północnej Drogi Pomorskiej, jak również dla Drogi Pelplińskiej i Człuchowskiej.
W ramach projektu „RECReate – Revitalisation of the European Culture Route in the South Baltic Area”, finansowanego z środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Współpracy Transgranicznej Południowy Bałtyk w latach 2011 – 2013 opracowana została przez Pomorską Regionalną Organizację Turystyczną koncepcja przebiegu Dróg św. Jakuba na terenie województwa pomorskiego.
Projektowane przez PROT w roku 2012 Pomorskie Drogi Św. Jakuba - Pelplińska i Człuchowska, nie zostały wytyczone i oznakowane w ramach projektu RECreate. Jednak zainteresowanie i przychylność gospodarzy kościołów Św. Jakuba położonych na tym trakcie, zaangażowanie i współpraca Diecezjalnego Centrum Informacji Turystycznej w Pelplinie oraz Stowarzyszenia Szlaki Kulturowe dało nadzieję na zrealizowanie w bliskiej przyszłości i tego zadania. Przykładem tej dobrej praktyki jest zdobycie przez SSK środków finansowych, zaprojektowanie i postawienie w roku 2012 tablic informacyjnych o cechach identyfikujących wszystkie szczególne obiekty sakralne na całej Pomorskiej Drodze Św. Jakuba, także i przy kościołach św. Jakuba usytuowanych na projektowanych odcinkach (Droga Pelplińska oraz Człuchowska). To dało impuls do dalszych działań organizacyjnych i promocyjnych rozwijających inicjatywę wyznaczenia i oznakowania Dróg Pelplińskiej i Człuchowskiej. Liczne spotkania z interesariuszami PDSJ (głównie księża parafii Jakubowych i samorządy lokalne ) oraz kolejne konferencje naukowe i popularno-naukowe w Pelplinie (2013, 2016), jak również wydawnictwa (ulotki, publikacja), zaowocowały w kolejnych latach rozwój tych szlaków turystyczno-pielgrzymkowych. W 2016 roku we wsi Ostrowite w powiecie chojnickim, posiadającej kościół dedykowany Apostołowi i uznającej Jego patronat, powołano do istnienia Stowarzyszenie św. Jakuba na rzecz rozwoju wsi Ostrowite. Stowarzyszenie jest aktywne do dziś i oprócz działań integracyjnych oraz prorozwojowych na rzecz lokalnej społeczności wspiera funkcjonowanie Drogi Człuchowskiej, w formule wolontariackiej oznaczając jej trasę i odnawiając oznaczenia na terenie powiatu chojnickiego, uczestnicząc w corocznych (kilkudniowych) obchodach na cześć Apostoła będących ważnym wydarzeniem na tym szlaku oraz organizując prelekcje na temat pielgrzymowania. Jest to jedyna (poza spontanicznie współpracującymi ze sobą duszpasterzami kościołów Jakubowych) grupa w przestrzeni badanych szlaków zrzeszająca ich aktywnych interesariuszy.
DZIAŁANIA NA DROGACH PELPLIŃSKIEJ I CZŁUCHOWSKIEJ W LATACH 2017-2024
Przygotowanie w roku 2017 zarysu przebiegu dwóch nowych Dróg Jakubowych do ich oznakowania, poprzez szereg przeprowadzonych konsultacji w terenie, pozwoliło na właściwe
i komplementarne wyznaczenie kolejnych odcinków Pomorskich Dróg Świętego Jakuba, zgodnie z wcześniejszą Koncepcją Rozwoju PDSJ. W wyniku działania powstały 2 projekty umiejscowienia znaków turystycznych na nowych Drogach Jakubowych: Droga Pelplińska i Droga Człuchowska. Przeprowadzono dwa spotkania robocze i konferencję. Bezpośredni kontakt w ramach przeprowadzonych konsultacji przyczynił się do promocji i akceptacji idei przez środowiska lokalne, co wpłynęło też na chęć organizacji pielgrzymowania tymi trasami turystycznymi.
Przygotowanie i przeprowadzenie pielgrzymki Pelplin-Lubichowo do kościoła p.w. św. Jakuba na uroczystości odpustowe i festyn św. Jakuba było integralną częścią zorganizowanej w Pelplinie w 2017 r. konferencji interesariuszy Dróg Jakubowych na Pomorzu. Stowarzyszenie Szlaki Kulturowe wydało mały przewodnik po Nowych Drogach Jakubowych. Przewodnik o tych samych treściach, co kieszonkowy (drukowany) został zamieszczony na nowo zorganizowanej stronie PDSJ - www.drogijakubowe.diecezja-pelplin.pl oraz stronach promujących PDSJ (na stronie DCIT i RECreate) , co pozwoliło na szeroką popularyzację Nowych Dróg Jakubowych.
W roku 2018 Stowarzyszenie szlaki Kulturowe skupiło się na działaniach koncepcyjnych
i organizacyjnych związanych z wytyczeniem i oznakowanie Drogi człuchowskiej. W związku z tym przeprowadzono szereg indywidualnych spotkań w terenie (z przedstawicielami samorządów, organizacjami turystycznymi, proboszczami parafii, sołtysami i in.). Przygotowane zostały i przeprowadzone dwa spotkania robocze - w czerwcu i październiku. Opracowano od strony merytorycznej przewodnik dla pielgrzymujących po nowym odcinku PDSJ w wersji polskiej. Przewodnik został zamieszczony na oficjalnej stronie PDSJ oraz stronach promujących PDSJ.
Członkowie SSK przygotowali i przeprowadzili trzy pielgrzymki rowerowe: Pelplin – Lubichowo, Śliwice – Tuchola, Tuchola – Ostrowite. Ostatecznie tez wykonano i usytuowano ponad 240 znaków turystycznych na terenie Drogi człuchowskiej.
W roku 2019 w szczególny sposób zaznaczył się rozwój Drogi pelplińskiej poprzez szereg indywidualnych spotkań w terenie (z przedstawicielami samorządów, organizacjami turystycznymi, proboszczami parafii, sołtysami i in.). Opracowano od strony merytorycznej przewodnik dla pielgrzymujących po nowym odcinku PDSJ w wersji polskiej. Przewodnik został zamieszczony na oficjalnej stronie PDSJ oraz stronach promujących PDSJ (np. na stronie DCIT Pelplin i Diecezji Pelplińskiej). SSK przygotowało i przeprowadziło 2 pielgrzymki (piesza: Pelplin-Gniew przez Dzierżążno oraz rowerowa: Gniew-Nowe). 19 października 2019 r. Pelplin - Gniew II 26 października 2019 r. Gniew - Nowe (Kozielec). Wykonano
i usytuowano ponad 200 znaków turystycznych na terenie Drogi pelplińskiej.
W roku 2020, w ramach realizacji projektu „Nowe Drogi Jakubowe – wzmocnienie działań turystycznych na Pomorzu” kontynuowano działania uruchamiających dwie nowe drogi w ramach Pomorskiej Drogi Świętego Jakuba – Drogi pelplińskiej i Drogi człuchowskiej. Zmonitorowano oznakowanie wybranych odcinków Drogi pelplińskiej oraz Drogi człuchowskiej, odnowiono istniejące od 7 lat tablice przed kościołami św. Jakuba, a także przygotowano do zainstalowania cztery nowe tablice - do zamontowania przez lokalne samorządy w miejscach połączenia Nowych Dróg Jakubowych z pozostałą częścią Pomorskiej Drogi Św. Jakuba (Żukowo, Kozielec, Pelplin, Polanów). Ustalono i naniesiono na mapy ślady GPS (konieczne do zaistnienia na stronie ogólnopolskiej www.camino.net..pl promującej Drogi Jakubowe w Polsce). Sporządzono opracowanie bazy noclegowej i gastronomicznej dla poszczególnych odcinków nowych tras oraz zamieszczono te informacje na stronach pomorskich dróg jakubowych: www.drogijakubowe.diecezja-pelplin.pl, www.recreate.pl oraz www.camino.net.pl. Zakupiono 12 pieczątek Pomorskich Dróg św. Jakuba (do przekazania po 1 szt na każdy odcinek Drogi pelplińskiej i Drogi człuchowskiej). Zorganizowano spotkania interesariuszy PDSJ (przedstawiciele samorządów, księża z parafii Dróg Jakubowych, przedstawiciele SSK) z przedstawicielami Kapituły Pomorskiej Drogi Św. Jakuba w celu omówienia wspólnych działań organizacyjno- promocyjnych na najbliższe lata.
W roku 2022 miały miejsce dwa spotkania organizatorów Pomorskiej Drogi Św. Jakuba, podczas których zaprezentowano aktualne działania oraz zamierzenia i plany związane
z wprowadzeniem Paszportów Pielgrzyma, ulotek na 12 odcinków Drogi człuchowskiej
i Drogi pelplińskiej; możliwości otrzymania certyfikatów dla pielgrzymów oraz gadżetów. Zaprezentowano sposób monitorowania przebytych tras przez pielgrzymów. Opracowano
i wydrukowano: - 1200 ulotek z mapkami promującymi walory turystyczne tras pieszych
i rowerowych Pomorskiej Drogi człuchowskiej i pelplińskiej (12 odcinków), które zostały rozprowadzone wśród pielgrzymów. Opracowano i wydrukowano 800 paszportów turysty
i pielgrzyma, które można otrzymać darmowo w parafiach Jakubowych oraz w Kociewskim Centrum Kultury (operator turystyczny) w Pelplinie i innych, wybranych miejscach (info na stronie PDSJ) . Opracowano i wydrukowano 500 certyfikatów CAMINO POMORZE, które będzie można uzyskać po przejściu co najmniej 100 km Pomorskich Dróg Jakubowych. Opracowano i wykonano 500 gadżetów, które otrzymają pielgrzymi wraz z certyfikatem CAMINO POMORZE. Dzięki realizacji powyższych działań dokona się z pewnością zaspokojenie potrzeb mieszkańców Pomorza oraz turystów i pielgrzymów z innych regionów zainteresowanych alternatywnymi sposobami aktywnego wypoczynku oraz poszukiwaniem specyficznego rodzaju przeżyć duchowych, podniesienie lokalnej i regionalnej europejskiej świadomości kulturowej związanej z Drogami Świętego Jakuba. Działania dały szansę na rozbudzenie w świadomości mieszkańców Pomorza zamieszkałych na trasach Jakubowych dumy z zakorzenienia we wspólnym europejskim dziedzictwie kulturowym. Certyfikat CAMINO POMORZE wraz z gadżetami które otrzymają pielgrzymi, z pewnością podniosą rangę wędrowania nimi i wzmocni promocję Pomorskich Dróg św. Jakuba w regionie
i w Polsce. Panująca epidemia SArs-Co-V-2 nie utrudniła osiągnięcia deklarowanych rezultatów.
W roku 2024 Stowarzyszenie Szlaki Kulturowe w ramach projektu aktywizacji pielgrzymów na Pomorskich Drogach św. Jakuba zorganizowało dwa spotkania interesariuszy Pomorskich Dróg Jakubowych : w Pelplinie i Ostrowitem k/Chojnic. Spotkania organizacyjno- promocyjne oraz integrujące opiekunów tras i organizatorów CAMINO POMORZE (Droga pelplińska i Droga człuchowska) a także czynnych pielgrzymów, jak też przedstawicieli różnych podmiotów (parafie, obiekty gastronomiczne, noclegowe i promujące Camino) mają wpływ na prawidłowe, całoroczne funkcjonowanie dróg Jakubowych na Pomorzu. Zmonitorowano przebieg oraz stan oznakowania wybranych tras pieszych i rowerowych na Drodze pelplińskiej oraz Drodze człuchowskiej. Dokonano oceny stanu oraz potrzeb uzupełnienia oznakowania w porozumieniu z gospodarzami kościołów św. Jakuba, lokalnymi samorządami. Z wszystkich działań oraz zebranych informacji sporządzono Raport, który będzie podstawą do podejmowania decyzji co do dalszego zarządzania Pomorskimi Drogami Świętego Jakuba. Opracowano oraz wydrukowano 1000 szt. NIEZBĘDNIKA Pielgrzyma CAMINO POMORZE (noclegi, gastronomia, atrakcje szlaku) wraz z informatorem prezentującym nowe alternatywne przejścia. Obie publikacje (łącznie) przekazano do punktów rozprowadzających Paszporty Pielgrzyma CAMINO POMORZE oraz innych miejsc promocyjnych Drogi pelplińskiej i Drogi człuchowskiej. Wpływają bezpośrednio na rozwój promocji szlaków pieszych i rowerowych oraz pielgrzymowania nimi. Rozszerzono podstawowe treści na istniejącej stronie internetowej (uaktualniono mapy) , zmodyfikowano
i uaktualniono dane bazy noclegowej oraz gastronomicznej. Wprowadzano aktualności zgodnie z realizacją działań. Wszystko to ułatwia pielgrzymom oraz turystom wybór dróg
oraz mobilizuje do korzystania z całorocznej oferty turystycznej CAMINO POMORZE.
ŻEBY ODNALEŹĆ SIEBIE…
Niewątpliwie współczesne pielgrzymowanie, pojmowane jako fragment turystyki religijnej, różni się nieco od jego średniowiecznej formy, głównie ze względu na inne czynniki społeczno--organizacyjne. Różnica między pielgrzymowaniem a turystyką, byciem turystą i pielgrzymem, rozgrywa się w świecie duchowym. Pielgrzymowanie to podejmowana ze względów religijnych podróż do miejsca uważanego za święte. To podróż, której celem jest poszukiwanie Boga. Dziś wiele osób akcent kładzie na krajoznawcze walory przemierzanej drogi. Wędrowanie po jakubowych traktach daje możliwość odnalezienia „w drodze” własnego wnętrza, usłyszenia głosu serca wśród piękna przyrody i harmonii ze środowiskiem naturalnym. Kontemplowanie piękna, refleksja, spotkanie z drugim człowiekiem o podobnych zainteresowaniach sprawia, że człowiek człowiekowi w drodze staje się bardziej życzliwy niż w życiu codziennym. Ten swoisty „pakiet” jest niewątpliwe cennym doświadczeniem, które ostatecznie może stać się piękną okazją do spotkania z Bogiem na dobrze zorganizowanych i wypromowanych Pomorskich Drogach Jakubowych.
Alicja Słyszewska- Szybowska
Prezes Stowarzyszenia Szlaki Kulturowe
2025